Qırmızı ət və ət məhsullarının karsinogenliyi — Dr. Emil Hidayətli ilə müsahibə

ÜST-ün Xərçəngin Tədqiqatı üzrə Beynəlxalq Agentliyi (XTBA) İşçi Qrupu insan xərçəngi ilə bağlı 800-dən çox tədqiqatı nəzərdən keçirib (bəzi tədqiqatlarda hər iki növ ət məhsulunun karsinogenliyi haqqında məlumat verilib). Ümumilikdə 700-dən çox epidemioloji tədqiqat qırmızı ət, 400-dən çox ət məhsuluna həsr olunmuşdur. XTBA işçi qrupu 10 ölkədən 22 mütəxəssisdən ibarət idi. Nəyə görə XTBA qırmızı ət və ət məhsullarının karsinogenliyini araşdırmaq qərarına gəldi?

Beynəlxalq Məsləhət Komitəsi 2014-cü ildə keçirilən iclasda monoqrafiya proqramı çərçivəsində qırmızı ət və ət məhsullarının karsinogenliyinin prioritet kimi qiymətləndirilməsi tövsiyə edib. Bu tövsiyə epidemioloji tədqiqatlara əsaslanırdı ki, qırmızı ət və ya ət məhsullarının müntəzəm istehlakı bəzi xərçənglərin riskinin bir qədər artması ilə müşayiət oluna bilər. Bu risk az olsa da, əhalinin sağlamlığında ciddi problem yarada bilər. Belə ki, dünyada bu qədər insan ət yeyir, aşağı və orta gəlirli ölkələrdə isə ət istehlakı artır. Baxmayaraq ki, bəzi səhiyyə təşkilatları artıq ət istehlakının məhdudlaşdırılmasını tövsiyə edir, bu tövsiyələr əsasən digər xəstəliklərin riskini azaltmağa yönəlib.

Bu gün ANDOP-un həmtəsisçi, qida mütəxəssisi, piylənmənin idarə edilməsi üzrə mütəxəssis Dr. Emil Hidayətli ilə bu barədə danışacağıq.

— Qırmızı ət və ət məhsullarına nələr aiddir?

— Qırmızı ət dedikdə — mal əti, dana əti, donuz əti, quzu, at və keçi əti də daxil olmaqla məməlilərin bütün növ ətləri nəzərdə tutulur (əzələ toxuması).
Ət məhsulları – dadını artırmaq və ya saxlama müddətini artırmaq məqsədi ilə emaldan (duzlama, sürtkü, fermentasiya, hisəverilmə və ya digər konservləşdirmə üsulları) keçirilən ət məhsullarıdır. Əksər ət məhsullarının tərkibində donuz əti və ət var. Lakin ət məhsullarında qırmızı ətin digər növləri, quş əti və ya qan kimi kəsim məhsulları da ola bilər.
Ət məhsullarına misal olaraq kolbasa, soslər, vetçina, biltonq və ya qurudulmuş ət, həmçinin konservləşdirilmiş ət və ət tərkibli bişirmə məhsulları və sousları da göstərmək olar.

— Riskin səviyyəsi ətin bişirilmə tərzindən asılıdırmı? Ət bişirmək üçün ən təhlükəsiz üsullar hansılardır (məsələn, qızartmaq, bişirmək, açıq odda bişirmək və ya qrilləmək)?

— Ətin yüksək temperaturlu işlənmə prosesində xərçəng riskinin artmasına səbəb ola biləcək maddələr əmələ gəlir, lakin onların rolu tam aydın deyil.
Yüksək temperaturda və ya alov və ya isti səthlə birbaşa ətin təması ilə bişirmə prosesində, məsələn, qızardılmış tavada və ya qrildə qızartma zamanı, daha çox miqdarda bəzi karsinogen maddələr (məsələn, polisiklik aromatik hidrokarbonatlar və heterosiklik aromatik aminlər) daha böyük miqdarda əmələ gəlir. Lakin, XTBA İşçi Qrupunun nəzərinə görə, ətin bişirilmə qaydasının xərçəng riskinə təsir edib-etməməsi sualına cavab vermək üçün mövcud olan sübutların miqdarı kifayət deyil.

— Çiy ət yemək daha təhlükəsizdirmi?

— İARC İşçi Qrupunun çiy ət istehlakının xərçəng riskinə təsirini mühakimə etmək üçün məlumatları yox idi. Lakin başqa bir məsələni də unutmamalıyıq: çiy ət yeməklə bağlı yoluxucu xəstəliklərin yaranma riski.

— Qırmızı ət 2A qrupa («çox güman ki, insanlara karsinogendir»), ət məhsulları isə 1-ci qrup ( «insanlara karsinogen») kimi təsnif edildi. Bu nə deməkdir?

— 2A qrupunda qırmızı ətin klassifikasiyası qırmızı ət istehlakı ilə kolorektal xərçəngin inkişafı arasında əlaqəni göstərən epidemioloji tədqiqatlardan əldə edilən sübutların məhdud miqdarına, eləcə də dürüst mexaniki məlumatlara əsaslanır.
«Sübutların məhdud miqdarı» ifadəsi o deməkdir ki, bir faktora məruz qalmaqla xərçəngin başlanması arasında müsbət əlaqə olub. Lakin başqa heç bir izahat (qəza, təhrif və ya xəta) tamamilə istisna edilməyib.
1A qrupu insan karsinogenliyi ilə bağlı «kifayət qədər sübut» olan amillər kimi təsnif edilir. Bir sözlə, əsaslı sübutlar var ki, xərçəngin səbəbi məhz bu faktordur. Adətən, qiymətləndirmə bu faktora məruz qalan insanlarda xərçəngin inkişafını göstərən epidemioloji tədqiqatlara əsaslanır.
Bu kateqoriyada ət məhsullarının klassifikasiyası ət məhsullarının istehlakı ilə kolorektoloji xərçəngin inkişafı arasında səbəb əlaqəsini göstərən epidemioloji tədqiqatlardan kifayət qədər sübutların mövcudluğuna əsaslanır.

— Qırmızı ət və ət məhsullarının qəbulu nəticədə hansı xərçəng növü ilə əlaqəlidir və ya əlaqəsi ola bilər?

— Məhdud olsa da, inandırıcı sübutlar qırmızı ətin qəbulu ilə daha çox kolorektal xərçəngin inkişafı arasında əlaqə olduğunu göstərir. Pankreas və prostat xərçənginin inkişafı ilə də müəyyən əlaqəni göstərmək olar.
XTBA işçi qrupu belə nəticəyə gəlib ki, ət məhsullarının aşırı qəbulu kolorektal xərçənginə gətirib çıxarır. Mədə xərçəngi ilə mümkün əlaqə də qeyd edilsə də, sübutlar qəti nəticə vermədi.
Müstəqil tədqiqat təşkilatı olan «Global Burden of Disease Project»in son hesablamalarına əsasən, hər il dünyada 34 minə yaxın xərçəngdən ölüm müntəzəm ət istehlakı ilə bağlıdır.
Hələlik qırmızı ət yeməyin xərçəng xəstəliyinin səbəbi olduğuna dair heç bir sübut yoxdur. Lakin səbəbiyyətə yol verilirsə, «Global Burden of Disease Project» layihəsinin hesablamalarına görə, hər il 50 min xərçəng ölümünün səbəbi qırmızı ət istehlakı hesab edilə bilər.
Bu rəqəmlər ildə bir milyon insanın siqaret çəkməklə bağlı xərçəng xəstəliyindən ölməsindən, ildə 600 min insanın spirtli içkilərdən sui-istifadə nəticəsində ölməsindən və havanın çirklənməsi ilə bağlı xəstəliklərdən 200 mindən çox insanın ölümündən çox aşağıdır.

— Ətin hansı miqdarı təhlükəsiz hesab edilə bilər?

— Məlumdur ki, ət yemək sağlamlığa bir sıra müsbət təsir göstərir. Bir çox ölkələrdə isə səhiyyə orqanları ət və qırmızı ətin istehlakının məhdudlaşdırılmasını tövsiyə edir, çünki bu, ürək xəstəlikləri, diabet və digər xəstəliklərdən ölüm riskinin artması ilə əlaqədardır.
Qəbul edilən ətin miqdarı artdıqca təbii ki risk artır, lakin mövcud olan sübutlar konkret hansı miqdarın təhlükəsiz səviyyədə olduğunu göstərmir.

— Xərçəng xəstəliyinin yaranma riski nədən artırır?

— Ət bir çox komponentlərdən, o cümlədən hem dəmirindən ibarətdir. Çiy ətin emalından alınan və ya hazırlanması zamanı əmələ gələn kimyəvi maddələr də ola bilər. Beləliklə, ətin hazırlanması zamanı yaranan kanserogen maddələr nitrozamin və polisiklik aromatik hidrokarbonatlara aid edilə bilər. Bu maddələr digər qida maddələrində və çirklənmiş havada da mövcuddur. Bu kimyəvi maddələrin bəzilərinin xərçəngə səbəb olduğu və ya səbəb ola bildiyi məlumdur. Lakin qırmızı ət və ya ət məhsullarının qəbulu nəticəsində hansı mexanizmlərin xərçəng riskini artırması hələlik bəlli deyil.

— ÜST qırmızı ət və ət məhsullarının qəbulu ilə bağlı xərçəng riskinin qarşısını almaq üçün nə tövsiyə edir?

— ÜST-ün 2002-ci ildə tövsiyəsində qeyd edilir ki, ət yeyən insanlar kolorektal xərçəng riskini azaltmaq üçün ət qəbulunu məhdudlaşdırmalıdırlar. Bəzi digər pəhriz tövsiyələrində də qırmızı ət və ya ət məhsullarının istehlakının məhdudlaşdırılması məsləhət görülür. Lakin bu tövsiyələr əsasən heyvani yağların və natriumun qəbulunun azaldılmasınına aiddir. Bunların artıq miqdarda qəbulu ürək-damar xəstəlikləri və piylənmə riskini artırır. Xərçəng riski ilə bağlı narahat olanlara bu məhsulların karsinogenliyini birbaşa aradan qaldırmaq üçün yenilənmiş tövsiyələr verilənə qədər qırmızı ət və ya ət məhsullarının istehlakını azaltmaq məsləhət edilə bilər.
Riskin səviyyəsi konservləşdirmə metodundan (məs. duzlama, aşağı temperaturlu donma və ya radiasiya) asılıdırmı?
Bəli, bəzi konservləşdirmə üsulları karsinogenlərin (məs. nitrosaminlər) əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Lakin bunun xərçəng riskini nə dərəcədə artırdığı haqqında dəqiq məlumat yoxdur.

— Vegetarianlığa keçməyə dəyərmi?

— Həm vegetarian pəhrizi, həm də ət ehtiva edən pəhrizin bir sıra üstünlükləri və fəsadları var. Bununla belə, araşdırma bir tərəfdən vegetarianlar, digər tərəfdən isə ət yeyən insanlarla sağlamlıq üçün təhlükələri birbaşa müqayisə etməmişdir. Bu cür müqayisə aparmaq çətindir, belə ki, əhalinin bu qrupları arasında pəhrizdən əlavə başqa fərqlər də ola bilər.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *