Sərbəst (və ya efirləşdirilməmiş) yağ turşuları (SYT) (FFA – İngl. Free Fatty Acid) yağ toxumalarında olan trigliseridlərin hidrolizi nəticəsində əmələ gəlir. Plazmada mövcud olan yağ turşuları ya efirləşdirilir və bu vəziyyətdə əsasən albuminlə bağlı olur və ya efirləşdirilmir və sərbəst vəziyyətdədirlər. Sərbəst yağ turşuları (FFAs) 5-ci sinif lipoproteinlərin bir hissəsidir. Sonuncu, albumin molekulunun iki xüsusi bölgəsinə möhkəm bağlı olan uzun zəncirli yağ turşularından ibarətdir. Plazmada SYT səviyyəsinin artdıqda onlar bu molekulun əlavə hissələrini tuturlar, lakin bu vəziyyətdə əlaqə gücü daha az olur.
Müəllif: Könül Kərimova, Tibb üzrə fəlsəfə doktoru, ANDOP mütəxəssisi
SYT bədənin əsas enerji substratıdır. Onlar yağ toxuma hüceyrələrində toplanan trigliseridlərin lipolizi zamanı əmələ gəlir. Bu hüceyrələrdəki toxuma lipazası neyroendokrin sistem nəzarəti altındadır və onun aktivləşdirilməsi adenilat siklaza sistemi vasitəsi ilə həyata keçir. Plazma SYT ikinci mənbəyi lipoprotein lipazasının təsiri altında lipoproteinlərin tərkibində olan trigliseridlərin hidrolizidir. Skelet əzələlərinin (və digər toxumaların) öz maddələr mübadiləsini mövcud anda üstünlük təşkil edən substrata uyğunlaşdırma qabiliyyəti ümumiyyətlə “yaxşı metabolik sağlamlıq” və ya “metabolik çeviklik” adlanır. Aydındır ki, yaxşı “metabolik sağlamlıq” insulinə normal həssaslıqla əlaqəlidir.
Sərbəst yağ turşularının mübadiləsi.
SYT-nın yarı ömrü çox qısadır – 4-8 dəqiqə və onlar bədənin əzələ hüceyrələri tərəfindən plazmadan asanlıqla mənimsənilir. Onların mübadiləsinin ikinci yolu qaraciyər tərəfindən sorulma və trigliseridlərə resintez edilmədir, sonra qaraciyərdən VLDL (very low density lipoprotein) hissəsi kimi nəql edilə bilər və ya asetil-KoA-ya oksidləşə bilərlər. Fizioloji şəraitdə, bədənin bu enerji formasına olan ehtiyacını ödəyərək qanda SYT səviyyəsi çox tez artıb və azala bilər.
Karbohidratların udulmasından və insulinin sərbəst ifrazından sonra onların səviyyəsi ümumiyyətlə aşağı olur, lakin yeməkdən sonra qan şəkərinin azalan kimi onların səviyyəsi yüksəlir. Qanda acqarına, bir qayda olaraq, 400 – 600 mEq / l SYT var. Daha uzun aclıqdan sonra (24 – 72 saata qədər) SYT səviyyəsi 1000 – 1500 mEq /l-ə qədər çata bilər. Glukagon, adrenalin, böyümə hormonu və AKTH də SYT səviyyəsini artırır. Plazmadakı SYT tərkibinin əsas fizioloji tənzimləyiciləri insulin və adrenalindir.
Hər dəqiqədə plazmaya daxil olan SYT-nın 20-40%-i utilizasiya olunur – oksidləşir, yenidən esterləşdirilir və ya digər yağ turşularına çevrilir. Yuxu zamanı, oksidləşmə əsasən qaraciyərdə və ürəkdə, skelet əzələlərində isə məşq zamanı baş verir və sonuncu vəziyyətdə oksidləşən SYT nisbəti təxminən 20% -dən 60% -ə qədər artır.
Qaraciyər hüceyrələri tərəfindən tutulan əksər SYT, bir qayda olaraq, trigliseridlərə çevrilirlər, həmçinin onlardan fosfolipidlər sintez olunur, ki bunun üçün də daha çox linol turşundan istifadə olunur. Plazmadakı yağlar 100 mkmol/L-dən 1 mmol/L-ə qədər konsentrasiyada olur və onların səviyyəsi günün vaxtından çox asılıdır. Hər yeməkdən sonra plazmadakı SYT səviyyəsi azalır, çünki insulin piy hüceyrələrində gedən lipolizi dəf edir. Gecə, plazmadakı SYT konsentrasiyası artır. Demək olar ki, bütün toxumalar bu normal sutkalıq dalğalanmalara “uyğunlaşır”, xüsusən də gündüz qlükoza istifadəsindən gecə SYT istehlakına keçən skelet əzələləri.
SYT-nın metabolik pozğunluqlarının bəzi səbəbləri.
Sərbəst yağ turşusu metabolizmasının əsas pozuntusu onun xroniki artmasıdır. SYT-nın xroniki aclıq səviyyəsi qida və stres növünün bir çox səbəbi ilə ortaya çıxa bilər. Məsələn, çox miqdarda karbohidrat qəbulu, onlardan artıq miqdarda yeni yağ turşularının sintezinə səbəb olur. Sağlam insan orqanizmində qlükozanın 75-80%-i skelet əzələləri tərəfindən istifadə edildiyi üçün ağır fiziki fəaliyyət “funksional” insulin rezistenliyinin inkişafının qarşısını ala bilər. Fiziki fəaliyyətin olmaması SYT artımına da səbəb olur.
Xroniki stressin hər hansısa bir növü SYT-nın xroniki artmasının başqa bir səbəbidir. Qanda stres zamanı ürək və əzələlərin fəaliyyətini təmin etmək üçün FFA səviyyəsi artır. Ancaq bir insan ümumiyyətlə hərəkət etmir və bütün bu yağ turşuları uzun müddət qan içində dolaşır. Geniş miqyaslı tədqiqatlarda, bir insanın sosial-iqtisadi nərdivandakı mövqeyi və metabolik sindromun inkişaf ehtimalı arasında tərs əlaqə aşkar edilmişdir. Metabolik sindromun inkişafının “insanlar arasında koronar riskin paylanmasında sosial bərabərsizliyə” səbəb olan bioloji bir mexanizm olduğu qənaətinə gəlinir. Yetkin yaşda həddindən artıq kilolu və piylənməyə səbəb olan yüksək koronar risklər (yüksək trigliseridlər və aşağı sıxlıqlı lipoprotein xolesterol) aşağı sosial-iqtisadi vəziyyətlə əlaqələndirilir (“yoxsul uşaqlıq”). Bundan əlavə, psixoloji streslər də ŞD1-ci və ŞD2-ci tipin inkişafına töhfə verir, çünki FFA səviyyəsinin yüksək olması mitoxondriyada reaktiv oksigen növlərinin artması (oksidləşdirici stress) ilə əlaqələndirilir və nəticədə hüceyrələrin insulinə adekvat reaksiya vermək qabiliyyətinin azalmasına səbəb olur.