Xarici mühit amillərinin telomeraza fermentinin fəaliyyətinə necə təsir edir? (II hissə)

Telomerlər nə qədər qısalırsa, qocalma prosesləri bir o qədər tez baş verir. Telomerlərin qısalma sürəti genetik faktorlardan və epigenetik — xarici amillərin təsirindən asılıdırlar. Telomerlərin uzunluğunu qorumaq həm uzunömürlülər, həm də sağlam həyat deməkdir.

Müəllif: Dr. Gülsüm Hüseynova, həkim-pediatr, uşaq piylənməsi üzrə mütəxəssis, ANDOP təlimçisi.

Xarici mühit amillərinin telomeraza fermentinin fəaliyyətinə necə təsir edir? (I hissə)

Bir sıra patoloji hallar — Piylənmə; Oksidativ stress; Depressiya; Yüksək qan təzyiqi və ürək-damar xəstəlikləri; İnsulin direnci, 2-ci tip şəkərli diabet; Osteoporoz; Altsheymer; Stress; Yuxu pozğunluqları; GDO-lu qidalar; Siqaret, alkaqol; Passiv həyat tərzi; Aşırı fiziki aktivlik telomerin uzunluğunu daha sürətli qısaldan ekzogen faktorlardır.

Telomeraza fermentini aktivləşdirən maddələr mövcuddur:

• Az dozalı aspirin. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, damar endoteli hüceyrələrini qoruya bilir. Bu effekt qismən telomeraz reaktivasiya nəticəsində baş verir.
• Astragal. Bu bitki qədimdən ənənəvi Çin və Ayurvedic tibbdə, xüsusilə zəifləmiş insanların sağalması üçün istifadə olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, astraqal te-lomerlərə təsir edə bilir və bir qədər uzun müddət davam etməyə səbəb olur.
• Silymarin. Qaraciyər hüceyrələrinə qoruyucu təsiri ilə yaxşı tanınan süd tikanın-dan alınan aktiv maddədir. Silymarin həmçinin telomeraz aktivatoru hesab olu-nur.
• Qocalmanın telomeraza nəzəriyyəsi meydana çıxandan bəri telomeraz sintezini stimullaşdıra bilən və yaşla bağlı dəyişiklikləri ləngidə bilən dərmanın axtarışına başlanıldı. Nəticədə ABŞ-ın böyük bir biotexnologiya şirkəti Geron Inc ilk te-lomer aktivatorun əsasını təşkil edən molekul tapmağa müvəffəq oldu. Bu aktiva-tor TA-65 adlanır. Bu molekulu webbed astragalus rizomesından əldə etmişdir. Bu dərman bitkisi uzun müddət Çin təbabətində xərçəng xəstəliyinin qarşısının alınması üçün istifadə olunur. Bu alətin tərkibinə 2000-dən çox molekul daxildir. Bu halda telomerase-ni yalnız biri aktiv edə bilər. Ta-65 adlanırdı.

Düzgün həyat tərzi ilə Telomeri təbii yolla uzatmaq mümkündür.

Çalışmaların birində prostat xərcənginin başlanğıc mərhələsində olan kişilər iki qrupa bölünüb. Birinci qrup həyat tərzində dəyişiklik edib – rasiona meyvə tərəvəz,tam taxıllar, bitki yağları daxil edib, şəkər, işləm görmüş yağları çıxarıb, hər gün azı 30 dəqiqə yürüyüş, stresslə mübarizə aparmaq üçün yoqa, meditasiya ediblər. Nəticədə 5 ildə telomer 10% uzanmışdır. Kontrol qrup isə həyat tərzində heç bir dəyişiklik etməmişdir, nəticədə onlarda telomer uzunluğu 3% qısalmışdır.

Belə bir fikir var ki, telomeraz istehsalının aktivləşməsi mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna səbəb bu fermentin şiş hüceyrələrinin ölümünün qarşısını almasıdır. Amma bu, həyat tərzini islah etməyə aid deyil.

Telomeraların sonunu qorumaq üçün həyat tərzinin korreksiyası zəruridir. Düzgün həyat tərzi dedikdə:

• Xroniki stressdən uzaq olmaq. Aparılan bir araşdırmaya görə, ciddi stress keçirən qadınlarda telomerlər qısa müddətə o qədər qısaldı ki, onlar 10 yaş böyüktelomer uzunluqları olur.
• Aralıq dənizi, Okinawa pəhrizləri telomeri uzadıcı təsir edir.
• Omeqa-3 lə zəngin məhsulların qəbulu sayəsində sağlam hüceyrələrdə telomeraz sintezi stimullaşdırılır. Eyni zamanda, anormal hüceyrələrdə maddələrin istehsalı, əksinə, ləngiyir.
• Vitamin A, C, E, B6, B9, B12 iləzəngin pəhrizlər. Burada həlledici rol antioksidant müdafiəyə verilir. Əsas odur ki, təkcə çatışmazlıq olmasın, həm də bu maddələrin artıqlığından da uzaq olsun.
• Müntəzəm olaraq idmanla məşğul olmaq. Sciences Advances jurnalında dərc edilmiş bir araşdırmaya görə, idman ağ qan hüceyrələrində telomeraza fermentini aktivləşdirir və telomerləri uzadır. Və onların uzunluğu idmandan 2 saat sonra dəyişə bilər. Beləliklə, fiziki aktivlik yaşlanmanı yavaşladan gözəl bir yoldur.
• Sevgi hiss etmək, müsbət əhval-ruhiyyə telomerin uzunömürlülüyünə də təsir edə bilər. Deyvis və San-Fransisko universitetlərinin tədqiqatçıları müəyyən ediblər ki, müntəzəm meditasiya telomraz aktivliyinin artması ilə əlaqədar müsbət əhval-ruhiyyənin dəyişməsinə səbəb olur. Elmi araşdırmalara görə, tez-tez meditasiya edən insanlar stress və iltihablara daha az məruz qalırlar. Meditasiya pərəstişkarları üçün xromosomların ucları adətən bu cür işlərlə məşğul olmayan insanlara nisbətən daha uzun olur.
• Telomeza fermentinin aktivləşməsi estrogenin köməyi ilə də əldə edilir. Hamiləlik zamanı bu hormonların miqdarı artır. Buna görə də çox uşaqlı qadınlar üçün, adətən, böyük uzunluqda telomer xarakterikdir. Bu xüsusiyyət qadınlarda uz-unömürlü olması üçün əsaslardan biridir.
• Telomerlərə təsir edən digər bir mexanizm isə pəhrizin kalorik tərkibinin azalması hesab olunur. Belə sübutlar var ki, adi normanın yalnız 10%- i qədər qəbul edilən kalorilərin sayının azaldılması ömrün 5 il artmasına kömək edir. Eyni zamanda, həddən artıq və əhəmiyyətli dərəcədə artıq çəki telomerlərin uzunluğunu azaldır.
• Telomerlərin uzadılmasının effektiv üsulu gündəlik ən azı 30-40 dəqiqə davam edən gəzinti hesab olunur.
• Telomerazların sintezini aktivləşdirməyin digər effektiv üsulu D vitamininin səviyyəsini artırmaqdır.
• Telomerase sintezini stimulyasiya edən digər faktorlar antioksidantlardı — coenzyme Q10, resveratrol.
• Axşam yeməyi naharın 2/3dən çox olmamalıdır

Yadda saxlamaq lazımdır ki, xroniki iltihab telomerazların aktivliyinin azalmasına səbəb olur və telomer sonluqlarının azalmasını sürətləndirir. Buna səbəb PH-in pozulması, or-qanizmdə interleykinlərin davranışı və digər proseslərdir.
Əgər insan qocalmanı dayandırmaq və uzunömürlülüyü uzatmaq istəyirsə, orqanizmdə xroniki iltihabın müalicəsinə başlamaq lazımdır. Piylənmə müasir dövrdə epidemiya şəklində yaranan xroniki iltihabi prosesdir. Həyat tərzini dəyişməklə bu patologiyaların inkşafının qarşısı alınmalıdır.