Piylənmə problemi və fiziki məşğuliyyət

Piylənmə xroniki, residivləşən xəstəlikdir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də piylənmənin yayılma nisbəti epidemiyanın miqyası ilə müqayisə edilə bilər. Sənayeləşmiş ölkələrdə piylənmə səviyyəsi 1980-ci ilə qədər 10%-i keçməmişdi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, artıq 2005-ci ildə dünya əhalisinin 1,6 milyarddan çoxunun artıq çəkisi var idi, 400 milyondan çoxu isə piylənmədən əziyyət çəkirdi. Proqnoza görə, 2016-cı ilədək 2,3 milyard insanda artıq çəki, 700 milyondan çox insanda isə piylənmə müşahidə olunacaq. Piylənmə üzrə Beynəlxalq Araşdırma Assosiasiyası (IASO) tərəfindən aparılan epidemioloji tədqiqatların nəticələrindən də görünür ki, dünyada piylənmə ən çox Qərbi Avropa və ABŞ-da yayılıb.

Annotasiya. Gənclər arasında piylənmə sürətlə artır. Yanlış qidalanma tərzi və zəif fiziki fəaliyyət piylənmə epidemiyasının əsas səbəbləridir.

Müəllif: Natalya Boqdanova, M.V.Lomonosov adına Şimali Arktika Federal Universiteti (Tədqiqat azərbaycan dilinə ANDOP tərəfindən tərcümə olunmuşdur)

Gənclər arasında piylənmənin geniş yayılması mövcud demoqrafik vəziyyəti daha da pisləşdirir. Belə ki, obez qadınların 66% -ində müşahidə olunan sonsuzluq cinsi hormonların ifrazının pozulması və uşaqlıq boynu, yumurtalıq, süd vəzilərində yüksək xərçəng riski ilə əlaqədardır. Piylənmə polikistik yumurtalıq sindromunun bir hissəsidir. Piylənməsi olan hamilə qadınların əksəriyyəti doğuşdan əvvəl və doğuş zamanı piylənmənin fəsadları ilə üzləşirlər.

Piylənmə artdıqca artıq çəki ilə birbaşa əlaqəli həyati təhlükəli xəstəliklərin sayı da artır. Bu xəstəliklər aşağıdakılardır:

  • diabet,
  • arterial hipertoniya, ürəyin işemik xəstəliyi, miokard infarktı,
  • insult
  • ateroskleroz,
  • oynaqlarda və beldə ağrı,
  • qadınlarda bağırsaq və süd vəzilərinin onkoloji xəstəlikləri,
  • reproduktiv sistem problemləri.

Bu, piylənmə ilə əlaqəli xəstəliklərin tam siyahısı deyil. Əlbəttə ki, hər piylənməsi olan xəstədə bu xəstəliklərin hamısı olmur. Sadəcə piylənmə olduqda bu xəstəliklərin inkişaf riski əhəmiyyətli dərəcədə artır. Piylənmə ilə yanaşı, digər  xəstəliklər də olduqda  ömür qısalır.

Piylənmə qida qəbulu enerji istehlakından çox olduqda və ya xərclənən kalori azaldıqda ortaya çıxan uzunmüddətli, müsbət enerji balansı zamanı inkişaf edir. Piylənmə polietioloji bir xəstəlikdir. Qidalanma və fiziki aktivliyin azalması ən çox təhrikedici hesab edilən ekzogen amillərdir.

Bəzi müəlliflər araşdırmalarına əsaslanaraq, hesab edirlər ki, piylənmənin bütün növlərində yanlış qidalanma amili onun inkişafında əsas rol oynayır, xüsusilə də, yağlı qida qəbulu; digərləri isə piylənmənin inkişafına təsir edən çoxsaylı, təhrikedici endokrin və metabolik amillər olsa da, ikinci dərəcəli hesab olunur.

Bir sıra tədqiqatçılar piylənmənin inkişafında irsi meyilin böyük rolu olduğunu qeyd edirlər. Buna baxmayaraq, əksər elm adamları piylənmənin çoxamilli proses olduğu və inkişafında genetik, metabolik, fərdi-psixodinamik, sosial-iqtisadi, mədəni amillərin rol oynadığı qənaətinə gəliblər. Bir çox müəlliflərə görə, piylənmənin patogenezi hələ də tam aydın deyil.

Bu patologiyanın əsas səbəblərini qruplaşdıra bilərik:

  1. Genetik fenomen orqanizmin istilik şəklində artıq kalori sərf etməsinə imkan vermir;
  2. Uşaqlıqda çox yemək genetik fenomenin aşkara çıxması və piylənmənin patofizioloji bir proses olaraq inkişafı üçün funksional-morfoloji təməldir;
  3. Yanlış qidalanma vərdişləri olduqda əsas mübadilənin artması səbəbindən, qüsurlu endokrin reaksiyalar meydana gəlir;
  4. Fiziki aktivliyin az olması artıq çəkinin qorunmasına kömək edir və piylənməni artırır.

Piylənmə riskini təyin edərkən yalnız istehlak edilmiş və xərclənən enerjinin miqdarını deyil, qidalanma-hipodinamik amillə yanaşı, qida tərkibinin keyfiyyətini və qidalanma rejimini də nəzərə almaq lazımdır. Qidanın zəifləmiş spesifik dinamik təsiri — zülal çatışmazlığı piylənməyə səbəb olur[4]. Bir qayda olaraq, yeməklər arasında fasilələr uzun, porsiyalar isə çox olarsa, hər dəfə qəbul edilən artıq kalori piylənməni daha da sürətləndirir. Aydındır ki, bu cür qidalanmada insulinin yüksək konsentrasiyası daha uzun müddət saxlanılır. Maksimum qidalanmanın axşam saatlarına keçməsi- niktofagiya piylənməni artırır. Bu zaman hipotalamik funksiyanın pozulmasına uyğun olaraq, bioloji ritmin pozulması baş verir.

Bəs, arıqlamağa nədən başlamaq lazımdır? İlk olaraq, qidalanmanı düzəltmək, yoxsa idman zalına gəlmək? Bəzi insanlar idman zalına gəlməklə artıq çəki  probleminin həll ediləcəyinə ümid edirlər. Əvvəlcə 2-3 kq çəki itirirlər, sonra isə əzələ kütləsi hesabına çəki artmağa başlayır. Bir nəticə əldə etmədikləri üçün  məyus olub idman zalını həmişəlik tərk edirlər.

Fiziki fəaliyyətin əsas rolu çəkini azaltmaqdan daha çox, çəkini qorumaqdır. Əslində, müntəzəm fiziki fəaliyyət ( hətta az intensivlikdə də olsa) çəkinin daha əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına, arıqlama sürətinin qorunmasına və uzun sürən plato mərhələlərinin qarşısını alır.

Fiziki fəaliyyət olmadan çəki verərkən insan yalnız yağ deyil, əzələ kütləsini də itirir. Fiziki aktivlik isə əzələni qoruyub saxlamağa imkan verir.

Əzələlərdə kimyəvi enerji mexaniki enerjiyə çevrilir. Əzələ üçün yanacaq adenozintrifosfat turşusu — ATF-dur. Əzələ aerobik və anaerobik rejimlərdə iş görə bilir.

Aerobik rejim. Əzələlərdə ATF-ın bərpası oksigenin iştirakı ilə baş verir. ATF resintezinin aerobik yolu qlükoza və yağların oksidləşməsi ilə əlaqəlidir. Bu zaman  CO2, su və digər parçalanma məhsulları ifraz olunur. Əzələlərdəki oksidləşmə reaksiyası sabit son prosesdir və bədənin uzun müddət orta intensivlikdə fiziki iş görmə qabiliyyətini təyin edir. Bu vəziyyətdə orqanizm sabit vəziyyətdədir — süd turşusu yığılmır, oksigen çatışmazlığı yaranmır.

Anaerobik rejimi iki fərqli mexanizmə bölmək olar.

Kreatin fosfat. Bu prosesdə əzələlərdə yerləşən ATF tükənir. Oksigen və digər resintez yollar olmadıqda ATF kreatin fosfat istifadə edərək ADF-dan (adenozindifosfat) bərpa olunur. Bu mexanizm öz imkanlarını 10-15 saniyə ərzində çox tez tükəndirir.

Qlikolitik mexanizm və ya qlikoliz. Bununla yanaşı, ATF resintezi qlükoza və qlükogenin süd turşusuna enzimatik parçalanması səbəbindən baş verir. Bu vəziyyətdə, fazalardan birində fosfor qrupu yaranır, bu da ADF-dan ATF-ı bərpa edir.

Əzələlərdə süd turşusunun intensiv şəkildə yığılması və qlükogen ehtiyatlarının tükənməsi ilə oksigen çatışmazlığının əmələ gəlməsi əzələ fəaliyyətini məhdudlaşdıran və yorğunluğun başlanmasına təkan verən əsas amildir. Aerobik proseslər çox zaman qlikoliz ilə eyni vaxtda baş verir. Bu birləşmə olduqda O2 çatışmazlığı və süd turşu yığımı baş verir.

Artıq çəkinin müalicəsi baxımından aşağı və orta intensivli, lakin uzun müddətli aerobik məşqlər optimal hesab olunur.

İstifadə olunan substrat növü:

20-30 dəqiqə — əsasən, əzələ qlikogeni

30 dəqiqədən 2 saatadək bərabər şəkildə bölünmüş qlükoza və sərbəst yağ turşuları

— 2 saatdan sonra — əsasən, sərbəst yağ turşuları. Aerobik yolla enerji istehsalı üçün  fiziki fəaliyyət nümunələri:

  • sürətli gəzmək
  • qaçmaq
  • üzgüçülük
  • velosiped sürmək
  • müxtəlif məşqlər etmək, hərəkətli oyunlar oynamaq

Məşq intensivliyi faizlə müəyyən olunur və ürək döyüntüsü ilə uyğunlaşdırılır.

Standart düstürdan (220- yaş) istifadə edərək maksimum ürək döyüntüsünü müəyyən edirik. Sonra hədəf göstəricini hesablayırıq — maksimum ürək döyüntüsünün 65 — 80%-i. Bu göstərici maksimum yağ oksidləşməsini göstərir.

Bu hesablama çox məşq etmiş xəstələr, patologiya ilə müşahidə olunmayan artıq çəkili xəstələr və daha gənc insanlar üçün uyğundur.

Məsələn, nəzarət altında olan yüksək qan təzyiqli insanlar üçün bu hesablama maksimum ürək döyüntüsünün 50-60% -dən başlayacaq. Həmişə 50%-dən- aşağı intensivliklə başlayırıq, xəstənin müəyyən bir yükə reaksiyasını qiymətləndiririk və tədricən (bu, həftələr, hətta aylar çəkə bilər) orta səviyyəyə — 70-75% -ə qədər artırırıq.

Normalda nəbz dəqiqədə 62-86 döyüntü arasında dəyişə bilər. Sağlamlığında problemi  olan bir insanda bu dalğalanmalar bu və ya digər istiqamətdə dəyişə  bilər.

Fiziki fəaliyyətin əsas prinsipləri

Müntəzəm fəaliyyət. Xəstə 1 saat ərzində fiziki cəhətdən intensiv fəaliyyət göstəribsə, əsas mübadilə ən azı 2 gün ərzində sürətlənir. Buna görə əzələlər xərclənən enerji ehtiyatını bərpa etməlidir. 3-cü gün insan əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Buna görə fiziki fəaliyyətlə müntəzəm şəkildə günaşırı və ya həftədə 3 dəfə məşğul olunmalıdır.

Müxtəlif əzələ məşqləri edərkən unutmaq olmaz ki, əzələlərin tam bərpası üçün 48-72 saat gərəklidir.

Aerobik məşq müddəti ən azı 30 dəqiqə olmalıdır. Daha yaxşı olardı 1 -1,5 saat olsun. Anaerobik məşqlərə isə 45 dəqiqə kifayətdir.

İntensivlik. Əzələlərin hansı vəziyyətdə olması yalnız məşq zamanı deyil, sonra da çox vacibdir. Məşqdən sonra əzələ tonusu artarsa, bu gərilməni davam etdirmək üçün bədənin yanan yağdan alacağı enerjiyə ehtiyacı var.

Yüksək intensivlikdə fiziki fəaliyyət zamanı əzələlərdə, əsasən, karbohidratlar istehlak olunur və əmələ gələn oksidləşməmiş məhsullar (aseton, süd turşusu) yağ yandırma prosesinə maneə törədir. Bu cür yüklənmədən sonra əzələlər, adətən, tamamilə rahat olur və içərisində yağ oksidləşməsi baş vermir. İştaha da fərqli olur: yüklənmədən sonra həm arta bilər, həm də azala. Üstəlik, iştahanın artması demək olar ki, həddindən artıq intensiv məşqlər zamanı müşahidə olunur.

Fiziki fəaliyyət cari çəkinizi qorumaq üçün çox vacibdir! Bir çox tədqiqatlar göstərir ki, müntəzəm olaraq idmanla məşğul olanlar çəkilərini mövcud səviyyədə daha uğurlu şəkildə qoruya bilirlər. Müəyyən bir çəkiyə çatdıqdan sonra idmanı dayandıranlar və ya oturaq həyat tərzi sürənlər isə buna daha az müvəffəq olurlar. Fiziki aktivlik yalnız enerji xərclərini artırmaqla deyil, həmçinin əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırmaqla, özünə hörmət hissini formalaşdırmaqla yenidən çəki artımının qarşısını ala bilər. Bu da öz növbəsində qidalanma rejiminə nəzarəti bərpa edir.

Elmi məlumatların təhlili nəticəsində məlum olub ki, hərəkətsizlik piylənmənin inkişafı üçün əsas risk faktorlarından biridir.

Çəki vermək prosesində fiziki fəaliyyətdən istifadə etmək vacibdir.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *